Over onze spreekwoordenschat bestaat de opinion chic dat deze niet of nauwelijks meer wordt vernieuwd. Spreekwoorden hebben het imago eeuwenoude wijsheden te zijn – en eeuwenoude wijsheden kunnen nu eenmaal niet nieuw zijn. Eeuwenoude wijsheden kunnen echter in onbruik raken en uit de omgangstaal verdwijnen om na verloop van tijd ook uit het spreekwoordenboek te worden geschrapt. Als de spreekwoordenschat zou verouderen zonder dat er aanwas van nieuwe spreekwoorden is, is het eigenlijk een wonder dat we nog steeds spreekwoorden gebruiken.

Dat spreekwoorden soms verouderen en verdwijnen, is te lezen in het net verschenen Van Dale Spreekwoordenboek. Daarin vind je echter ook dat spreekwoorden lang niet alleen maar eeuwenoude wijsheden zijn. Een nu ingeburgerd spreekwoord als elk nadeel heeft zijn voordeel, dat we te danken hebben aan voetballer Johan Cruijff (1947-2016), bewijst zowel dat spreekwoorden niet eeuwenoud hoeven te zijn als dat de spreekwoordenschat nog wel degelijk aangevuld wordt. Een ander voorbeeld van een relatief nieuw spreekwoord is vakmanschap is meesterschap, dat in 1959 als pay-off van de reclame voor het biermerk Grolsch werd geïntroduceerd en jarenlang te lezen en te horen is geweest, waardoor het langzamerhand de status van spreekwoord heeft gekregen en – na het verdwijnen van de reclame – als zodanig in gebruik is gebleven.

Nieuwe spreekwoorden ontstaan soms als variant op bestaande spreekwoorden. Een archaïsch woord wordt bijvoorbeeld vervangen of het spreekwoord wordt uitgerust met een nieuwe metafoor. Zo kreeg het brave spreekwoord wie niet waagt, die niet wint na 1980 een frivole variant wie niet waagt blijft altijd maagd. Gemaakt volgens de rijmregels der spreekwoordenkunst werd dit spreekwoord onder meer via radio-dj’s verspreid.

Veel nieuwe spreekwoorden zijn echter afkomstig uit het Engels. Een heel recent voorbeeld daarvan is hoe dun de pannenkoek ook is, hij heeft altijd twee kanten. Dat spreekwoord werd op 3 april 2017 landelijk bekend toen de Amsterdamse politievoorlichter Ellie Lust het gebruikte in een praatprogramma op de nationale televisie. Het is nog maar de vraag of dit spreekwoord beklijft en onderdeel wordt van onze spreekwoordenschat, maar als dat het geval is, zullen de spreekwoordenboeken van de toekomst noteren dat het een vertaling is uit het Engels, waarin no matter how thin the pancake, it always has two sides als spreekwoord figureert.

Ton den Boon, hoofredacteur van de Dikke Van Dale

Wil je nog meer weten over oude én nieuwe spreekwoorden? Bekijk hier het inkijkexemplaar van het nieuwe Van Dale Spreekwoordenboek.