Opruier versus stokebrand – centrale en perifere synoniemen 

Oorblazer, roervink, stokebrand, twiststoker, woelgeest - het zijn bepaald geen woorden die u elke dag zult horen of lezen, laat staan dat u ze zelf regelmatig zult gebruiken. Het is zelfs geen schande als u niet weet wat deze woorden betekenen. Alle vijf zijn ze synoniemen van opruier en/of onruststoker, maar ze zijn (allang) niet meer algemeen gangbaar. Ze zijn verouderd en/of komen hooguit nog als archaïsme voor in (oudere) teksten.

Bij de bewerking van het trefwoord onruststoker in de Dikke Van Dale trof ik deze vijf woorden min of meer toevallig aan. Daarbij constateerde ik dat deze woorden wel als trefwoord in het woordenboek werden behandeld, terwijl het veel gewonere woord opruier daarin als trefwoord ontbreekt.

Opruier is wel op een andere manier in de 15e editie van de Dikke Van Dale behandeld: het woord wordt bij het achtervoegsel –er beschreven als een regelmatige afleiding van het werkwoord opruien. Voor afleidingen die niet zo frequent voorkomen en die niet zoveel synoniemen hebben als opruier, volstaat zo’n beschrijving bij een achtervoegsel. Maar woordenboekmakers vinden vandaag de dag dat in het woordenboek in elk geval bij de centrale term(en) binnen een groep betekenisverwante woorden een betekenisomschrijving te vinden moet zijn. Binnen de grote groep woorden in onze taal voor mensen die andermans ontevredenheid aanwakkeren dan wel verdeeldheid of twist zaaien, behoort opruier op grond van frequentie duidelijk tot de centrale termen, in tegenstelling tot bijvoorbeeld aanhitser, insurgent, oorblazer, oproervink, roervink, stokebrand, twiststoker, wargeest en woelgeest, die veel minder gewoon zijn en daarom als perifere termen kunnen worden betiteld.

Vandaar dat in de volgende editie van de Dikke Van Dale het trefwoord opruier opgenomen wordt met een analytische verklaring van dat woord. Én met een aantal synoniemen. Op die manier krijgen niet alleen woordenboekgebruikers die op zoek zijn naar de woordbetekenis nuttige informatie, maar vinden ook woordenboekgebruikers die bij het schrijven alternatieven voor opruier zoeken de nodige synoniemen.

In samenhang met de beschrijving van opruier heb ik vervolgens de woorden bewerkt die op een of andere manier synoniemen of bijna-synoniemen van opruier (en onruststoker) zijn, waarbij de minder courante woorden als inblazer, oorblazer, oproervink, roervink, stokebrand en woelgeest zijn voorzien van een markering (verouderd of archaïsch). Die markering is voor de gebruiker van het woordenboek een indicatie dat hij het aldus gelabelde woord wel mag gebruiken als alternatief voor de centrale term, maar dat de kans aanwezig is dat zijn lezers het woord niet (meer) kennen of begrijpen.

Ton den Boon, hoofdredacteur van de Dikke Van Dale

Nederlands hoofdredacteur Ton den Boon en Vlaams hoofdredacteur Ruud Hendrickx vertellen maandelijks over het verrijken van de Dikke Van Dale.