Het is – ondanks al die spannende nieuwe woorden, tot de verbeelding sprekende moderne uitdrukkingen en verrassend originele woordverbindingen die we steeds maar weer ontdekken – natuurlijk niet elke dag glitter en glamour in de wereld van de woordenboekmaker. Soms lijkt de dagelijkse arbeid van de lexicograaf zelfs enigszins op monotoon monnikenwerk. Neem het koppelen van synoniemen. In de Dikke Van Dale staan van oudsher veel trefwoorden die uitsluitend een synoniemdefinitie hebben. Bij het vrij onbekende trefwoord keskedie bijvoorbeeld staat dat het ‘achterste’ betekent.

Het trefwoord achterste heeft echter verschillende betekenissen – is polyseem, in woordenboekenmakerstaal – en keskedie is niet synoniem met al die betekenissen van achterste. Om mogelijke misinterpretaties en andere vormen van verwarring te voorkomen, heeft de redactie van de Dikke Van Dale zich ten doel gesteld zo veel mogelijk van dit soort definities te koppelen aan de juiste betekenis van het trefwoord waarmee er een synoniemrelatie bestaat.

Het resultaat is weliswaar bescheiden (achterste² (2)), maar zo’n koppeling biedt meer duidelijkheid en zekerheid over de woordbetekenis.

Het lijkt een simpel werkje, maar als het trefwoord een gewestelijk, vaktalig of verouderd woord is dat naar een polyseem woord verwijst, moet je soms een dialect- of vakwoordenboek raadplegen om de juiste relatie te leggen en wordt het toch nog een tamelijk arbeidsintensieve klus. Zo staat bij een van de betekenisnummers van het trefwoord jannig dat het synoniem is met overmoedig.

Omdat overmoedig drie betekenissen heeft en jannig een onbekend woord is waarvan zelfs een doorgewinterde woordenboekredacteur de betekenis niet meteen paraat heeft, is het noodzakelijk om enig bronnenonderzoek te doen om jannig aan de precieze betekenis van het trefwoord overmoedig te koppelen.

Meestal lukt de koppeling, maar een enkele keer zijn er niet voldoende bronnen om een koppeling te maken waar geen twijfel over kan bestaan. Bovendien leidt het koppelen van betekenissen soms tot andere redactionele bewerkingen. Zo staat bij het trefwoord geassureerd dat het regionaal wordt gebruikt in de betekenis ‘stout, onbeschaamd’. 

De koppeling met onbeschaamd laten we even voor wat ze is, maar stout heeft in de Dikke Van Dale acht betekenissen. Omdat geassureerd omschreven wordt door twee synoniemdefinities, kun je ervan uitgaan dat die twee in elk geval tot hetzelfde woordveld behoren en dat stout hier dus in lijn met onbeschaamd is bedoeld in de betekenissen ‘brutaal’ en ‘vrijpostig’ en bijvoorbeeld niet in de betekenis ‘ongehoorzaam’. In de genoemde betekenis is stout echter niet meer gewoon en de verklarende waarde van ‘stout’ bij geassureerd is dan ook beperkt. De bewerking leidt in dit geval dan ook niet tot koppeling, maar tot vervanging van de verouderd verklarende term stout door de courante term brutaal. Maar daarmee is de kous nog niet af, want er blijken zo weinig bronnen beschikbaar te zijn waarin geassureerd in deze regionale betekenis wordt gebruikt, dat je je als woordenboekmaker moet afvragen of het woord in deze betekenis wel in een algemeentalig woordenboek als de Dikke Van Dale hoort. Welbeschouwd niet, en daarom wordt deze betekenis gelabeld, zodat ze in de toekomst alleen nog in de online-editie van de Dikke Van Dale te vinden is, maar geen ruimte meer in beslag neemt in de papieren editie van het woordenboek. 

Voor buitenstaanders zal de hier beschreven koppeling van synoniemen wellicht ogen als een geestdodend werk, maar juist dankzij de moeilijkheden, onduidelijkheden en complicaties die je als redacteur bij deze bewerking aantreft, is dit een interessant karwei dat bovendien bevredigend is, omdat het uiteindelijk de informatiedichtheid en daarmee de bruikbaarheid van het woordenboek verbetert.

NB De hierbovengenoemde koppelingen zijn online zichtbaar vanaf februari 2020.

Nederlands hoofdredacteur Ton den Boon en Vlaams hoofdredacteur Ruud Hendrickx vertellen maandelijks over het verrijken van de Dikke Van Dale.