‘Spreeckwoorden zijn dochters van de dagelijcksche ondervindinge’, schreef Jacob Cats in de Spiegel van den ouden en nieuwen tijt (1632). Daarmee schiep hij tussen neus en lippen door meteen ook maar een spreekwoord over spreekwoorden. Of reproduceerde hij het slechts? Want spreekwoorden met eenzelfde strekking komen ook in andere talen voor. Miguel de Cervantes (1547-1616), de auteur van Don Quichot, typeerde het spreekwoord als volgt: un proverbio es una frase corta basada en una larga experiencia, een spreekwoord is een korte zin die gebaseerd is op lange ervaring. En in het Engels luidt het spreekwoord proverbs are the children of experience, spreekwoorden zijn de kinderen der ondervinding.

Veel spreekwoorden in het nieuwe Van Dale Spreekwoordenboek berusten, zoals Cats al zei, op ervaringskennis: kennis die mensen opgedaan hebben bij de uitoefening van hun vak of ambacht, wat ze gezien hebben in hun leven of meegemaakt hebben bij de omgang met anderen. Maar er zijn ook spreekwoorden die gebaseerd zijn op schriftelijke cultuuruitingen, zoals verhalen en toneelstukken. Alleen al het feit dat westerse talen tal van spreekwoorden hebben ontleend aan de Bijbel is daarvan het bewijs.

Zowel spreekwoorden die aan de ervaring ontleend zijn als spreekwoorden die op oude teksten teruggaan, maken de taal mooier. Niet voor niets zegt een oud spreekwoord: Spreekwoorden zijn het zout der taal. Spreekwoorden zijn volgens dit spreekwoord smaakmakers en geven de taal pit. Ook in andere talen worden spreekwoorden voorgesteld als middelen om de taal mooier te maken. Een spreekwoord is voor de taal wat zout is voor het voedsel, zegt een Arabisch spreekwoord.

In het net verschenen Van Dale Spreekwoordenboek zijn tal van toepasselijke en vaak ook fraaie spreekwoorden te vinden die in elk geval gemeen hebben dat ze nog altijd te pas komen in zowel journalistieke en zakelijke als persoonlijke teksten.

Ton den Boon, hoofredacteur van de Dikke Van Dale

Wil je nog meer weten over oude én nieuwe spreekwoorden? Bekijk hier het inkijkexemplaar van het nieuwe Van Dale Spreekwoordenboek.