Selfie is hét voorbeeld van een Woord van het Jaar dat niet meer weg te denken is uit onze taal. Het werd in 2013 genomineerd én door het volk verkozen en weerspiegelt inmiddels een essentieel onderdeel van de socialemediacultuur. Bovendien is selfie het begin geweest van een hele reeks andere woorden op -fie, variërend van bilfie ('billenselfie'), stemfie ('selfie in het stemhokje') tot zwerfie ('selfie met een stuk zwerfvuil dat je (tijdens het ploggen) opruimt'). Maar hoe zit het met de andere Woorden van het Jaar? Wat is daarvan geworden sinds Van Dale in 2007 begon met de jaarlijkse Woord van het Jaar-verkiezing?

Welke woorden waren het ook alweer die door het volk werden verkozen?* Bokitoproof (2007), swaffelen (2008), ontvrienden (2009), gedoogregering (2010), tuigdorp (2011), project X-feest (2012), dagobertducktaks (2014), sjoemelsoftware (2015), treitervlogger (2016) en appongeluk (2017).

Gelegenheids-Woorden van het Jaar

Niet ieder schot is een eendvogel en we moeten het om te beginnen maar even hebben over gedoogregering, tuigdorp, project X-feest, dagobertducktaks, treitervlogger en appongeluk. Die woorden typeerden in het jaar van hun ontstaan de politiek of iets wat speelde in de maatschappij en daardoor de gemoederen bezighield. Pas na enige tijd kun je weten of zulke woorden beklijven of niet. Met de kennis van nu kunnen we concluderen dat het gelegenheidswoorden zijn die hun relevantie goeddeels verliezen als de actualiteit oud nieuws wordt. Dat betekent overigens niet dat ze helemaal verdwenen zijn. Tuigdorp figureert nog steeds weleens in De Telegraaf ('een tuigdorp vol herrieschoppers') en elk jaar lezen we wel weer iets over een 'uit de hand gelopen project X-feest', maar geen van deze woorden is een volwaardig en onmisbaar element van de levende taal geworden: je leest of hoort ze weliswaar nog weleens, maar toch vooral als antwoord op een vraag in een pubquiz of een dergelijk kennisspelletje.

Bokito werd de King Kong van de 21e eeuw

Dat geldt ook voor bokitoproof ('vandalismebestendig'), dat in 2007 won van onder meer klimaatneutraal, dat nu wél tot de kernwoordenschat behoort. Daarentegen wordt bokitoproof tegenwoordig nog maar marginaal gebruikt. Toch is de zilverruggorilla Bokito, waarnaar bokitoproof verwijst, wel een rol in onze taal blijven spelen. Nog altijd tref je geregeld samenstellingen van het type bokitokapitalisme (agressieve vorm van kapitalisme) en bokitopolitiek (agressieve politiek) aan, waarin de naam van deze gorilla figureert. Met dank aan Donald Trump en sommige autoritaire staatshoofden is vooral bokitogedrag (machogedrag) sinds een paar jaar een begrip. 'Bokito heeft als metafoor in onze taal kingkongachtige proporties aangenomen', stond vorig jaar daarom in de taalrubriek in Trouw.

Swaffelen krijgt een bredere betekenis

Swaffelen was bepaald niet de gedroomde winnaar van de Woord van het Jaar-verkiezing 2008. Het woord was in het nieuws gekomen ter aanduiding van het gedrag van een backpacker die in India de Taj Mahal met zijn slingerende penis had beroerd. Dat gedrag werd hier en daar gekopieerd en het woord werd een hype. Van Dale omschrijft het sindsdien als 'het ontblote onderlichaam zodanig ritmisch bewegen dat de penis herhaaldelijk een ander lichaam of object aanraakt'.

Wordt dat woord eigenlijk nog wel gebruikt, vragen taaldeskundologen zich soms af? Gelukkig niet zo heel vaak. Dat komt natuurlijk mede doordat het gedrag dat door dit woord wordt aangeduid not done is. Toch tref je elk jaar nog wel een paar keer swaffelende mannen in de krant aan. Zo schreef De Gelderlander eind oktober nog over een schennispleger die 'geregeld bij ramen stond te swaffelen'. Interessant is dat swaffelen de laatste jaren ook geregeld in een andere betekenis wordt aangetroffen. Dan wordt bijvoorbeeld geschreven dat je je ov-kaart tegen het incheckpaaltje moet 'swaffelen'. En swaffelen wordt soms ook gebruikt in de geheel figuurlijke betekenis 'kwalijk of smadelijk bejegenen'. Zal swaffelen op termijn misschien in een van deze betekenissen ingeburgerd raken?

Gaan we Facebook ontvrienden?

Ontvrienden, het woord van 2009, is eveneens een blijvertje. Het verwijst naar het verwijderen van iemand uit je sociale netwerk. Aangezien we dat nog steeds geregeld doen, is het begrijpelijk dat het woord ook nog altijd wordt gebruikt. De kans is groot dat ontvrienden blijft bestaan zolang de sociale media een rol spelen in het maatschappelijk leven. Maar of dát het geval zal zijn? Laatst hoorden we iemand zeggen dat hij Facebook had ontvriend ...

Gesjoemel

Naast selfie is sjoemelsoftware (2015) hét succes-Woord van het Jaar. Niet alleen figureert dit woord sinds zijn ontstaan vrijwel wekelijks in de krantenkolommen, het heeft er ook toe geleid dat tal van andere samenstellingen met het werkwoord sjoemelen min of meer courant zijn geworden, variërend van sjoemelauto tot sjoemelwetenschap en van sjoemeldata tot sjoemelsigaret. Sjoemelen is kortom een productief eerste woorddeel in samenstellingen geworden ter aanduiding dat met de door het tweede lid genoemde zaak geknoeid of gefraudeerd is. En dat typeert eigenlijk heel aardig het huidige, door nepnieuws en fakefeiten gekenmerkte tijdsgewricht.

* Dit betreft de winnende woorden van de verkiezing in Nederland. Van Dale organiseert in België een soortgelijke verkiezing.

Ton den Boon, hoofdredacteur Dikke Van Dale

Vanaf 28 november kun je stemmen op het Woord van het Jaar 2018 (#woordvanhetjaar2018) op de website van het Woord van het Jaar 2018.