Willem Holleeder, die gisteren in de rechtbank zijn zestigste verjaardag vierde, reageerde tijdens de zitting smalend op het optreden van zijn zus Astrid bij het beluisteren van geheime opnames van oude gesprekken:

Ze speelt Jordaancabaret, met af en toe een traantje wegpinken.

Holleeder gebruikt jordaancabaret – naar analogie van jordaanlied en jordaantremolo mag jordaancabaret met een kleine letter worden gespeld – als een soortnaam voor volkscabaret oftewel cabaret met een lach en een traan. In die toepassing is deze taalvorm niet erg courant. Bovendien gebruikt Holleeder het woord niet letterlijk, maar als onderdeel van een uitdrukking: jordaancabaret spelen. Als idiomatische verbinding, dus als woordcombinatie met een figuurlijke betekenis, was jordaancabaret spelen tot gisteren onbekend.

Mogelijk refereert Holleeder aan het legendarische Jordaan Cabaret van zangeres en revueartieste Tilly Kalkhoven, geboren als Huibertina Hendrika Kalkhoven (1897 – 1991), die in 1934 in de Tuinstraat, midden in de Jordaan, een ‘café cabaret’ opende. Kalkhoven modelleerde haar ‘Jordaan Cabaret’ naar de theatercafés in de Parijse wijk Montmartre. Tante Tilly, zoals ze op latere leeftijd vaak werd genoemd, was niet alleen gastvrouw in haar eigen cabaretcafé, maar zong er ook zelf. Daarnaast traden er muzikanten, zingende kelners, levensliedzangers en revueartiesten op. Kalkhoven trok eind jaren dertig enige tijd met haar Jordaan Cabaret rond door het land.

Alles wat we traditioneel associëren met de Jordaan – van volksopera tot draaiorgelmuziek, van duivenmelkers met een klein hartje tot geblondeerde volksdames met een volle boezem – kon een onderwerp zijn in het Jordaan Cabaret, dat zich dus specialiseerde in volks plezier en klein leed, kortom de lach en de traan.

Na de oorlog lukte het Tilly Kalkhoven niet om haar Jordaan Cabaret nieuw leven in te blazen, maar de taalvorm Jordaan Cabaret zelf bleef wel tot in de jaren zestig bestaan als (gelegenheids)naam van gezelschappen die zich gespecialiseerd hadden in het Amsterdamse volkscabaret.

Holleeder verwerkt nu een eigennaam – Jordaan Cabaret – die in het verleden misschien incidenteel ook wel als genrenaam werd gebruikt – in de splinternieuwe uitdrukking jordaancabaret spelen, die je kunt parafraseren als ‘ophef maken, onder meer door wisselende emoties te tonen’ oftewel ‘zich aanstellen’. Poppenkast spelen, zo heet dat ook wel.

Definitie

jordaancabaret

(het, g.mv.) cabaret over het wel en wee van gewone stadse mensen, vaak afgewisseld door zowel luchtige, satirische liedjes als smartlappen, synoniemen: cabaret met een lach en een traan, volkscabaret, uitdrukking: jordaancabaret spelen, ophef maken door wisselende emoties te tonen, synoniem poppenkast spelen; ge­noemd naar de Am­ster­dam­se voor­ma­li­ge volks­wijk de Jor­daan, waar dit cabaret zijn oorsprong zou vinden

Ton den Boon, hoofdredacteur Dikke Van Dale

Het Woord van de Dag (#WVDD) wordt mede mogelijk gemaakt door Taalbank.nl. Dit artikel is ook te vinden op de website van Taalbank.nl.